Tông Trạch sinh ra trong một gia đình làm ruộng nghèo nàn, nhưng có truyền thống học tập ở Thạch Bản Đường – một thôn miền núi Nghĩa Ô. Phụ thân Tông Thuấn Khanh là phần tử trí thức trong thôn làng. Ông từ nhỏ đã theo anh cả Tông Ốc tham gia lao động, lúc nông nhàn được cha ông dạy cho đọc sách biết chữ.

Vào khoảng 10 tuổi, nhà Tông Trạch dời đến một nơi giao thông tiện lợi, thương mại, văn hóa phát đạt chỉ cách thị trấn chừng 3 dặm. Tại đây, ông thấy nền chính trị hủ bại của vương triều nhà Tống và nguy cơ ngoại xâm rình rập, từ đây trong lòng manh nha tư tưởng cứu nước cứu dân. Chưa đến 20 tuổi, Tông Trạch quả quyết rời nhà đi học, trải qua hơn 10 năm, học tập ở vài mươi địa phương. Ông không chỉ hết lòng cầu học, nghiên cứu điển yếu của người xưa, mà còn học lấy cái học thực tế, khảo sát xã hội, tìm hiểu dân tình, truy cầu cái đạo trị nước không nghỉ; theo đuổi quan điểm chỉnh đốn quan lại là giải quyết tình hình chính trị hủ bại; đồng thời mắt thấy nước Liêu, Tây Hạ tiến công, sinh ra mong muốn bảo vệ biên cương, vì nước ra sức. Từ đó Tông Trạch quyết tâm nghiên cứu binh thư, khổ luyện võ nghệ. Do vậy, Tông Trạch nhanh chóng trở thành một thanh niên học rộng biết nhiều, văn võ toàn tài, có lý tưởng và hoài bão.

Năm Nguyên Hữu thứ 6 (1091), nhà Tống tiến hành tỉnh thí, điện thí. Tông Trạch từ xa đến phủ Khai Phong dự tỉnh thí (do Lễ bộ tổ chức). Sau khi vượt qua tỉnh thí, bước vào điện thí, Tông Trạch không kể đến quy định về giới hạn số chữ, viết hơn vạn chữ, phơi bày tệ nạn đương thời, còn phê bình triều đình khinh suất tin lời Ngô Xử Hậu vu hãm mà biếm nhân sĩ phái cải cách là Thái Xác (1037 – 1093) đến Lĩnh Nam, cho rằng cái họa đảng phái (chữ Hán: 朋党之祸, bằng đảng chi họa) là từ việc này. Quan chủ khảo cho rằng lời của ông thẳng thắn, có ý ngỗ ngược, xếp ông vào loại "mạt khoa", cho làm "đồng tiến sĩ xuất thân" [1].

Khi ấy Tống Thần Tông (1048 – 1085) mất đã 6 năm, các biện pháp cải cách bị xóa bỏ, hoạt động đảng phái bị cấm ngặt, tình hình chính trị rất đen tối. Tông Trạch vào lúc đỗ tiến sĩ đã 32 tuổi, nhưng vẫn không vội làm quan, là do hoàn cảnh chính trị bấy giờ vô cùng nguy hiểm và tàn bạo.